Η Ειρήνη Μουρτζούκου με την ομολογία των δολοφονιών 4 μωρών – ανάμεσά τους η ίδια της η αδελφή και τα δυο παιδιά της – έχει προκαλέσει σοκ σε όλους τους Έλληνες με τους περισσότερους να την αποκαλούν τέρας. Τι είναι αυτό όμως που όπλισε το χέρι της Μουρτζούκου για να κάνει αυτές τις φρικαλέες πράξεις εις βάρος αυτών των ανυπεράσπιστων και αθώων ψυχών;
Το okmag ζήτησε την επιστημονική άποψη της έγκριτης ψυχολόγου παιδοψυχολόγου – ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπεύτριας και Επιστημονικής Διευθύντριας του ΔΙΚΕΨΥ Άσπας Πασπάλη για τους λόγους που μπορεί να οδήγησαν την Ειρήνη Μουρτζούκου να κόψει το νήμα της ζωής 4 παιδιών.
«Ως ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια, δεν με ενδιαφέρει να αποδώσω ηθική ετυμηγορία, αυτή είναι δουλειά της δικαιοσύνης. Με ενδιαφέρει να κατανοήσω πώς ένας ψυχισμός φτάνει να βιώνει την ύπαρξη του Άλλου ως απειλή. Τι συμβαίνει όταν το βλέμμα ενός βρέφους δεν ξυπνά τρυφερότητα, αλλά δυσφορία, άγχος ή τρόμο; Πώς διαμορφώνεται η σχέση με την αθωότητα, όταν ο εσωτερικός κόσμος είναι πλημμυρισμένος από ντροπή, πόνο και απόγνωση χωρίς μητρική αγκαλιά;» λέει μεταξύ άλλων η Άσπα Πασπάλη στο okmag.
Διαβάστε τη συνέντευξη της Άσπας Πασπάλη στο okmag και τη Μαρία Ρουμελιώτου
Η 25 χρονη Ειρήνη Μουρτζούκου φέρεται να έχει ομολογήσει ότι σκότωσε 4 μωρά εκ των οποίων τα δυο ήταν δικά της. Πρώτο της θύμα η 1,5 ετών αδελφή της όταν η ίδια ήταν μόνο 14 ετών. Τι πιστεύετε ότι μπορεί να οδήγησε ενα παιδί σε αυτές τις πράξεις;
Πριν αναζητήσουμε τι μπορεί να οδήγησε ένα παιδί ή έναν ενήλικα σε τόσο ακραίες πράξεις, οφείλουμε πρώτα να αναρωτηθούμε σε ποιο σημείο της διαδρομής έλειψε κάτι θεμελιώδες. Ιστορίες σαν κι αυτή δεν αρχίζουν τη στιγμή του εγκλήματος. Αρχίζουν χρόνια πριν, στα σκιερά, αθέατα για τους απέξω σημεία μιας ζωής που δεν γνώρισε φροντίδα, όρια, διάλογο ή κάποιον να δει, να ακούσει, να αντέξει.
Όταν ένα παιδί σκοτώνει, δεν έχουμε μπροστά μας ένα «κακό» παιδί. Έχουμε έναν ψυχισμό που δεν κατάφερε να στηριχθεί, να κατανοηθεί, να μορφοποιήσει την οδύνη του. Στην ηλικία των 14 ετών, όταν διαπράχθηκε το πρώτο έγκλημα, η ψυχική ωριμότητα βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση. Είναι μια ηλικία ευάλωτη, με ακατέργαστα συναισθήματα, έντονες εσωτερικές συγκρούσεις και ανάγκη για σταθερά πρόσωπα και καθοδήγηση. Αν σε αυτό προστεθούν τραύματα, παραμέληση, κακοποίηση ή μια οικογενειακή σιωπή που δεν αφήνει χώρο για συναισθηματική έκφραση, τότε η πράξη μπορεί να γίνει το μοναδικό μέσο επικοινωνίας. Ένας τρόπος να «μιλήσει» η τραυματισμένη ψυχή.
Η εγκληματική πράξη, όσο τρομακτική κι αν είναι, μπορεί να αποτελεί την έσχατη κραυγή ενός παιδιού που δεν είδε ποτέ τον εαυτό του να αναγνωρίζεται. Όταν ο ψυχικός πόνος δεν έχει μορφή, όταν δεν υπάρχουν λέξεις για όσα τον πονάνε, όταν η εσωτερική ένταση γίνεται αβάσταχτη, τότε η πράξη, ακόμη και η πιο βίαιη, μπορεί να λειτουργήσει ως ψυχική αποσυμπίεση.
Ως ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια, δεν με ενδιαφέρει να αποδώσω ηθική ετυμηγορία, αυτή είναι δουλειά της δικαιοσύνης. Με ενδιαφέρει να κατανοήσω πώς ένας ψυχισμός φτάνει να βιώνει την ύπαρξη του Άλλου ως απειλή. Τι συμβαίνει όταν το βλέμμα ενός βρέφους δεν ξυπνά τρυφερότητα, αλλά δυσφορία, άγχος ή τρόμο; Πώς διαμορφώνεται η σχέση με την αθωότητα, όταν ο εσωτερικός κόσμος είναι πλημμυρισμένος από ντροπή, πόνο και απόγνωση χωρίς μητρική αγκαλιά;
Η κατανόηση δεν αποσκοπεί στην άρση της ευθύνης, αλλά στην εμβάθυνση στο τραύμα που προηγήθηκε της πράξης. Όσο συνεχίζουμε να αγνοούμε τα παιδιά που σιωπούν, όσο ο ψυχικός πόνος παραμένει αόρατος, όσο η κοινωνία επιμένει να βλέπει μόνο το αποτέλεσμα και όχι τη διαδρομή, θα ερχόμαστε διαρκώς αντιμέτωποι με το «ακατανόητο». Που δεν είναι καθόλου ακατανόητο, αν κοιτάξει κανείς αρκετά νωρίς.
Η Ειρήνη Μουρτζούκου φέρεται να είπε στους αστυνομικούς: Όταν τσακωνόμουν με τη μάνα μου, ήθελα να κάνω κακό. Δεν αντέχω άλλο, ήθελα να τα βγάλω από μέσα μου».Επίσης η μόνη φορά που λύγισε και έκλαψε σε εκπομπή ήταν όταν η μητέρα της της είπε ότι εκείνη σκότωσε τα μωρά. Πόσο πιστεύετε ότι έχει επηρεάσει τον ψυχισμό της η σχέση της με την μητέρα της;
Σε πολλές περιπτώσεις παιδοκτονιών στην Ιστορία και τη λογοτεχνία, με πιο χαρακτηριστική τη Μήδεια του Ευριπίδη, η φονική πράξη κατευθύνεται προς τον πατέρα: ο στόχος δεν είναι τα παιδιά αυτά καθαυτά, αλλά ο άντρας που τα πρόδωσε, τα εγκατέλειψε ή τα χρησιμοποίησε. Τα παιδιά, δηλαδή, δολοφονούνται ως φορείς μιας ασυνείδητης τιμωρίας προς τον πατέρα.
Στην περίπτωση της Ειρήνης Μουρτζούκου, όμως, διαφαίνεται μια διαφορετική φαντασιακή διεύθυνση: εδώ, ο αποδέκτης της πράξης φαίνεται να είναι η μητέρα.
Το γεγονός ότι, σύμφωνα με τα στοιχεία, ο θυμός της ενεργοποιείται σε συνθήκες σύγκρουσης με εκείνη· ότι εκφράζει την ανάγκη να «κάνει κακό» μετά από καβγάδες με τη μητέρα· και ότι λυγίζει μόνο όταν εκείνη την κατηγορεί ρητά, μάς οδηγεί σε ένα ψυχικό σχήμα όπου η μητέρα αποτελεί το πρωταρχικό αντικείμενο επιθυμίας, αγάπης, αλλά και μίσους. Έναν εσωτερικό άλλο, απέναντι στον οποίο δεν κατάφερε ποτέ να διαφοροποιηθεί.
Η πράξη δεν στρέφεται ανοιχτά εναντίον της μητέρας αλλά, ψυχικά, μπορεί να λειτουργεί σαν έμμεση επίθεση προς εκείνη. Σαν μια καταστροφική προσπάθεια να την αγγίξει, να την τιμωρήσει ή να την κάνει να νιώσει κάτι. Όπως αν τα μωρά και ιδίως τα δικά της ,αντιπροσώπευαν αυτό που η ίδια δεν ένιωσε ποτέ πως είχε: ένα παιδί που χωρά, που αγαπιέται, που αξίζει να ζήσει.
Στην ψυχοδυναμική σκέψη, τέτοιες πράξεις δεν ερμηνεύονται μόνο ως ξεσπάσματα βίας ή μίσους. Συχνά είναι και εκφράσεις μιας βαθιάς, ασυνείδητης απελπισίας. Μιας ανάγκης να πονέσει ο άλλος, επειδή δεν υπήρξε ποτέ εκεί όταν το ίδιο το άτομο πονούσε. Σε περιπτώσεις όπως αυτή, η μητέρα, είτε ως πραγματικό πρόσωπο είτε ως εσωτερική, φαντασιακή φιγούρα, μοιάζει να είναι το κέντρο αυτής της σύγκρουσης. Αν η μητέρα έχει βιωθεί ως ψυχρή, απόμακρη ή αυστηρή, η επιθετικότητα που δεν μπορούσε ποτέ να της απευθυνθεί άμεσα, στρέφεται αλλού,στα παιδιά.
Μέσα από την πράξη, το άτομο μοιάζει να προσπαθεί να «πει κάτι» που δεν μπόρεσε ποτέ να εκφράσει με λόγια. Είναι σαν να προσπαθεί να ακουστεί, με τον πιο καταστροφικό τρόπο. Η βία, σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν είναι απλώς καταστροφή.. Είναι μια παραμορφωμένη μορφή σχέσης. Μια τελευταία, ακραία προσπάθεια να την δει η μητέρα της, να την ακούσει, να καταλάβει επιτέλους τον πόνο που έμεινε για χρόνια βουβός.
Η προβολή λειτουργεί σαν άμυνα/καθρέφτης: αν με βλέπετε, υπάρχω, αν με πιστεύετε, ίσως να μην είμαι τόσο ένοχη.
Η Ειρήνη ήταν ενεργή στα social media και έδειχνε να απολαμβάνει την προβολή της στην τηλεόραση. Πιστεύετε ότι ήταν τυχαία η υπερβολική έκθεσή της στην τηλεόραση γνωρίζοντας ότι είναι δολοφόνος;
Δεν ήταν καθόλου τυχαία. Όταν κάποιος που έχει διαπράξει τόσο σοβαρές πράξεις εμφανίζεται ξανά και ξανά στα μέσα, δεν το κάνει απλώς επειδή του αρέσει η προβολή. Κάτι βαθύτερο συμβαίνει. Η τηλεόραση, τα social media, τα βλέμματα των άλλων, όλα αυτά λειτουργούν σαν τρόπος να κρατηθεί «όρθιος» ένας ψυχισμός που μέσα του μπορεί να καταρρέει.
Σε τέτοιες περιπτώσεις, η δημόσια εικόνα γίνεται ένα είδος προσωρινής πανοπλίας. Είναι πιο εύκολο να παίζεις ρόλο, να δίνεις συνεντεύξεις, να έχεις τον έλεγχο του πώς φαίνεσαι, παρά να μείνεις μόνος σου με αυτό που έχεις κάνει. Η προβολή λειτουργεί σαν άμυνα/καθρέφτης: αν με βλέπετε, υπάρχω, αν με πιστεύετε, ίσως να μην είμαι τόσο ένοχη.
Υπάρχει όμως και κάτι πιο βαθύ: πολλές φορές, αυτή η υπερέκθεση μοιάζει να είναι ένας έμμεσος τρόπος να ζητήσει κάποιος να τον «καταλάβουν». Σαν να λέει χωρίς λόγια: θα καταλάβει κανείς τι κρύβω μέσα μου; Θα δείτε τι πραγματικά συμβαίνει; Είναι ένα είδος σιωπηλής εξομολόγησης, όταν ένας άνθρωπος αντί να ακουστεί και κατανοηθεί από τους σημαντικούς άλλους κακοποιήθηκε ή παραμελήθηκε «εκκωφαντικά»..
Η πράξη δεν τελειώνει με το έγκλημα. Συνεχίζεται μέσα από το πώς ο δράστης παρουσιάζεται, μέσα από το πώς ψάχνει απεγνωσμένα να φανεί, να δικαιολογηθεί ή βαθιά μέσα του, να αποκαλυφθεί. Όχι γιατί θέλει να τον καταδικάσουν, αλλά γιατί ίσως δεν αντέχει να είναι αόρατος. Ίσως όλη του η ζωή να είναι μια προσπάθεια να τον δει κάποιος στ’ αλήθεια.
Πριν λίγο καιρό μιλήσαμε ξανά για την σειρά φαινόμενο Adolescence στην οποία μας είχε σοκάρει ο 13χρονος δολοφόνος και όσα είχε βιώσει στην παιδική του ηλικία. Η πραγαμτική ζωή αποδεικνύεται πιο σκληρή με την Ειρήνη να φέρεται ότι σκότωσε την αδελφή της όταν η ίδια ήταν μόνο 14 ετών. Θα ήθελα το σχόλιό σας
Η σειρά Adolescence συγκίνησε γιατί φώτισε κάτι που συνήθως δεν τολμάμε να δούμε: ότι πίσω από ένα παιδί που σκοτώνει, υπάρχει πάντα μια ψυχική ιστορία που προηγήθηκε. Μια ιστορία σιωπής, πόνου, σχέσεων που δεν προστάτεψαν. Ένας ψυχισμός που δεν βρήκε ποτέ λόγια, ούτε χώρο να εκφραστεί. Και τελικά, όταν το συναίσθημα δεν αντέχεται, γίνεται πράξη. Και η πράξη, κραυγή.
Στη σειρά, το παιδί φαίνεται να προέρχεται από ένα φαινομενικά «φυσιολογικό» περιβάλλον, χωρίς σοβαρά προβλήματα ή ιστορικό ψυχικής νόσου. Το μήνυμα ήταν σαφές: ακόμη και εκεί όπου όλα δείχνουν ήρεμα, ένα παιδί μπορεί να βυθίζεται στην απόγνωση χωρίς να το δει κανείς.
Η πραγματικότητα, όμως, είναι συνήθως πιο σύνθετη και σε πολλές περιπτώσεις, πιο σκοτεινή. Στην υπόθεση που απασχολεί σήμερα την κοινωνία, φαίνεται πως η πράξη δεν γεννήθηκε μόνο από συναισθηματική δυσκολία. Διαφαίνεται κάτι βαθύτερο: μια έντονα διαταραγμένη ψυχική δομή. Ένας ψυχισμός που, ίσως ήδη από την παιδική ηλικία, παρουσίαζε σοβαρά σημάδια απορρύθμισης. Δεν έχουμε απλώς μια πράξη απόγνωσης, αλλά κάτι που μοιάζει με έκφραση ψυχικής κατάρρευσης.
Αυτού του είδους οι πράξεις εμφανίζονται συχνότερα σε περιβάλλοντα όπου το παιδί μεγαλώνει μέσα σε ένταση, παραμέληση, κακοποίηση ή πλήρη έλλειψη συναισθηματικής στήριξης. Σε κάποιες περιπτώσεις, υπάρχει και ιστορικό ψυχικής ασθένειας μέσα στην οικογένεια , διαταραχές που μένουν αδιάγνωστες, χωρίς φροντίδα, χωρίς πρόληψη. Έτσι, το παιδί δεν μαθαίνει ποτέ πώς να αναγνωρίζει, να αντέχει και να επεξεργάζεται αυτό που νιώθει. Και το εσωτερικό χάος, κάποια στιγμή, μετατρέπεται σε βία.
Γι’ αυτό και η έγκαιρη διάγνωση είναι τόσο κρίσιμη. Η πρόληψη της ψυχικής νόσου δεν είναι πολυτέλεια ,είναι ευθύνη. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε να λέμε «ήταν καλό παιδί» μόνο και μόνο επειδή δεν είχε παραβατική συμπεριφορά. Πρέπει να μάθουμε να ακούμε τη σιωπή των παιδιών. Να παρατηρούμε εκείνα που αποσύρονται, που δυσκολεύονται να σχετιστούν, που θυμώνουν εύκολα ή που δεν αντέχουν την απογοήτευση.
Η κοινωνία έχει συνηθίσει να σοκάρεται μετά. Το στοίχημα είναι να μπορεί να βλέπει πριν. Να μην περιμένουμε την πράξη για να δούμε το παιδί. Γιατί όταν ένα παιδί σκοτώνει, κάτι μέσα του είχε ήδη σκοτωθεί πολύ νωρίτερα.
Διαβάστε επίσης: Σταύρος Μπαλάσκας στο okmag για Ειρήνη Μουρτζούκου: «Σύντομα θα ανοίξει το στόμα της και για το 5ο μωρό»
